DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU

ACABA ÇOCUĞUM HİPERAKTİF Mİ?

Çocuklar doğal olarak hareketlidirler. Taş doğası gereği duruyor ve hareket etmiyorsa çocuk da tam tersi hareket halindedir. Çocukları hareketli oluşları sebebiyle eleştirmek, onlardan doğasına aykırı davranmasını istemektir.

Her hareketli çocuk hiperaktif değildir. Hiperaktivite bir sağlık sorunudur ve tıbbi tahliller sonucu uzman doktor tarafından teşhis konulabilir. Hiperaktivitenin 3 tipi vardır; hepsi de “hiperaktivite” başlığı altında adlandırılır.

1.Dikkat eksikliği ön planda

2.Hiperaktivite ön planda

3.Her ikisinin de bir arada görüldüğü tiplerdir.

DİKKAT EKSİKLİĞİ

Genelde hareketlilik olmadığı için okul yıllarına kadar fark edilmeyebilir. En ayırt edici özelliklerinden biri bu çocukların dalgın oluşudur. Yapması gereken işi yapmak yerine başka bir şeye dalar ve çok uzun zaman bekleyip asıl işi unutabilir. Örneğin giyinmesini söylediğimiz çocuğun pantolonunun tek paçası geçmiş halde televizyon seyrederken ya da bir oyuncakla oynarken bulabiliriz. Bu çocuklarda anlatılanı dinleyememe, başladığı işi yarım bırakıp başka bir işe geçme, çabuk sıkılma, öğrenmeye karşı isteksizlik, unutkanlık, kendini organize edememesine bağlı dağınıklık olabilir. Okulda zekâ konusunda bir sıkıntısı olmadığı halde dersleri anlamadığı, dersi dinleyemediği, dikkatinin sık sık dağıldığı, eşyalarını unuttuğu ve kaybettiği ile ilgili şikâyetler gelir. Dikkati en küçük uyaranla dağılır ve konuya kendini veremez. Evde de ödev yaparken sık sık dikkatinin dağıldığı, uzun süre dikkatini ders üzerinde toparlayamadığı, dikkat eksikliğinden ve basitçe hatalar yaptığından dolayı sınavlarda başarısız olduğu görülür. Bu durumda hareketlilik geri planda, dikkat eksikliğinin ön plandadır.

DİKKAT EKSİKLİĞİ BELİRTİLERİ

-Dikkatini ayrıntılara veremez, okul ödevlerinde ve işlerinde dikkatsizce hatalar yapar. 

-Üzerine aldığı görevlerde ya da oyun etkinliklerinde dikkatin dağılması: Ders çalıştığı yerde ufak bir tıkırtıdan veya etrafındaki herhangi bir uyarandan çabucak etkilenerek devam ettirdiği işi yarım bırakabilir. Görsel uyaranların dikkat dağıtması da sık görülür. Özellikle oyun etkinliğinde dikkati dağılan çocukların çok ileri dikkat dağınıklığı vardır. Bilgisayar oyunları ve televizyon bu çocuğun dikkatini değerlendirme konusunda ölçüt olarak alınmaz.

-Doğrudan kendisiyle konuşulduğunda dinlemiyormuş gibi görülür. Göz kontağı kurarak uzun süre karşılıklı konuşma yapamaz. Aynı zamanda işitsel dikkat süresi de kısadır.

-Verilen komutları izlemekte, okul ödevlerini, ufak tefek işleri tamamlamakta güçlük çeker: Hiperaktif çocuklar gene bu problemden kaynaklanan nedenlerle ardı sıra verilen komutları takip etmekte güçlük çekerler. Örneğin; yatak odasına git, aynalı dolabın kapağını aç, dolabın içindeki çekmeceden çoraplarını al ve giy.

-Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk çeker; Bu görevler sırasında dikkat problemleri, planlama ve organize olma zorluğundan dolayı ek olarak da aşırı hareketliliğin oluşturduğu sıkıntı ile verilen işleri düzenlemekte güçlük çeker. Bunun en belirgin örnekleri özellikle ödev yapma sırasında ortaya çıkmaktadır.

-Çoğu zaman zihinsel çabayı gerektiren görevlerden kaçınır; dersle ilgili konularda özgüven eksikliği de oluşabilir. Dersin başına oturan hiperaktif çocuk sık sık dersin başından kalkar ve anlamsız bahanelerle dersi bölmeye çalışır.

-Çoğu zaman eşyalarını kaybeder.

-Çoğu zaman dikkati dış uyaranlar ile kolaylıkla dağılır. Dikkatin çabuk dağılması dikkat süresinin kısa olduğunun göstergesidir.

-Günlük etkinliklerde çoğu zaman unutkandır. Hiperaktif çocukların unutkanlıkları zekâ ile ilişkili değildir. Unutkanlık dikkat eksikliğinden kaynaklanmaktadır.

İlaç tedavisi, psikolojik ve eğitim teknikleri ile çocukların derse ve bu tip görevlere karşı motivasyonu artırılabilir. Psikolojik destek bu sorunun çözümünde ilaç tedavisinin etkinliğini artırır. Aynı zamanda çocuğun anne ve babası da destek almalı ve bu teknikleri öğrenmelidir.

HİPERAKTİVİTE VE DÜRTÜSELLİK (FEVRİLİK)

Çocukta hiperaktivite ve fevrilik hemen dikkat çeker. Bu durumda dikkatle ilgili bir sorun yoktur. Çocukta devamlı kıpır kıpır olma, oradan oraya koşuşturma, eşyalara tırmanma atlayıp zıplama, çok konuşma, başkaları konuşurken sözün arasına girme, oturduğu takdirde ellerin ayakların

oynaması veya bir yerlere dokunmaya çalışma, ataklık, ani hareketler, aklına geleni hemen yapma, kendisi ile ilgisi olmayan işlere müdahale etme, sonunu düşünmeden zararlı işlere girme, diğer çocuklara acımasız davranabilme, onlara kızdığında onlara ani olarak vurma, iç huzursuzluğu varmış gibi sürekli bir arayış içinde olma, eşyalara zarar verme durumu olabilir. Okula başladığında istediği zaman dikkatini toplayabildiği, ders çalışma zamanı çok fazla sorunu olmadığı görülür. Ancak hareketlilik nedeniyle uyum ve davranış problemleri ortaya çıkmaktadır.

Hiperaktivite belirtileri; Aşağıda sıralanacak belirtilerin ilk altı tanesi hiperaktivie belirtisi son üçü fevriliğe ait olan belirtilerdir. Hiperaktif çocuklarda belirtilerin tamamının olması gerekmez en az altı tanesinin son altı ayda bulunması tanı koymak için yeterlidir.

1. Çoğu zaman elleri ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.
2. Sınıfta ya da oturması gereken durumlarda oturduğu yerden kalkar.
3. Uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır.
4. Çok konuşur. Çok konuşma bu çocuklarda zaman ve mekân tanımadan birçok ortamda görülür.

Hareketli çocuklarda “dur! sus! yapma!” gibi aktiviteyi kısıtlayıcı mesajlar uygun değildir. Bu çocuklara güvenlikli ortamlar oluşturarak enerjilerini dışa atmaları sağlanmalıdır. Enerjilerini dışa atan çocuklar daha sağlıklı gelişecektir. Kapalı, dar, sıkıcı, mekanlarda uzun süre kalan çocuğun daha da huzursuzlaşması ve agresif hale gelmesi söz konusudur. Günlük yapılacak gezintiler, park, bahçe, oyun ve spor ortamları çocukların bu enerjik dünyalarına çare olabilir. Bazen kaygılı ve stresli çocuklarda hareket artışı olabilir.

Fevrilik (iç tepkisellik) Belirtileri:

1. Sorular daha tamamlanmadan cevabı yapıştırır. Aklına gelen bir düşünceyi hemen belirtirler. Ani ve atak çıkışlar yapabilirler. Bir şey söylediğinizde sonunu düşünmeden harekete geçebilirler. Yaş ilerledikçe bu belirtide azalma görülür.
2. Sırasını bekleme güçlüğü vardır. Sabırsızdır, hemen isteklerinin olmasını bekler, tutturmalar vardır. Sabırsız çocuğa aynı şekilde tepkiler vermek yerine sabırlı olmak ona yapabileceğimiz önemli yardımlardan biridir.
3. Başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer. Hiperaktif çocuklarda iki kişi konuşurken lafa karışma sık olarak görülür.

DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BİRLİKTELİĞİ

Bu yapıdaki çocukta hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite belirtileri bir aradadır.

Bir çocukta hiperaktivite durumunun olduğunu kesinleştirmek için bu problemlerin uzun süreli olup olmadığına, diğer yaşıtlarından fark edilir derecede hareketli olup olmadığına, bu durumun ev ve diğer yerlerde aynı şekilde davrandığına dikkat edilmesi gerekir. Çocuk evde sakinken okulda hareketleniyorsa ya da tam tersi şekilde davranıyorsa bu hiperaktivite değildir. Çocuğun ailesinde ve okulda eğitiminde yapılan hatalar hiperaktivite belirtilerinin ağırlaşmasına sebep olabilir.

Bu problemi olan çocuklarda anne ve babanın tutum birliği içerisinde olması çok önemlidir. Bu yüzden evde ve okulda uyulacak kurallar kriz yaşanmadan önce çocuğa öğretilmeli ve anne babada bu kurallara uyuyor olmalıdır. Yanlış yöntemler uygulandığında ve tutum farklılıklarında çocuklarda kurallara uyma zorluğu, öfke patlamaları ve bazı davranış problemleri oluşmaktadır. Yani çocuk hem hiperaktivite belirtilerini hem de davranış problemlerini bir arada göstermektedir

İLAÇ TEDAVİSİ

Birçok anne babanın düştüğü önemli hata, çocuğunda bu ilaçların çocukta bağımlılık yapabileceği ve ona zarar vereceği yönündedir. İlaç kullanma ve bırakma kararını işinde uzman bir çocuk ve ergen psikiyatristi vermeli, çocuk düzenli olarak takip edilmeli, farklı branştan kişilerin yorumlarıyla çocuğun ilaçları ile oynanmamalıdır. Bu işin uzmanı tıp doktorlarıdır ve ilaç müdahalesi tamamen doktorlar tarafından yapılmalıdır. İlaçların yararları ya da zararları ile doktora aileler kafasındaki bütün soruları sormalı, çocuk dikkatli bir şekilde aile ve doktor tarafından takip edilmelidir. İdeal olan doktor-aile-psikolog-eğitimcinin birbiri ile diyalog halinde olmasıdır. Bunun dışında başka bir yanlış inanış da ilaç kullanılarak her şeyin düzeleceği ve çocuğun bütün sorunlarının biteceği şeklindedir.

Yaş büyüdükçe çocukların hareketlilikleri daha geri planda kalır. Özellikle bu tür durumlarda çocuğun dikkat eksikliği gözden kaçmakta, ders başarısı giderek düşmekte ve okuldan kopabilmektedir. Çocukların ders başarısızlığı var ise dikkat eksikliği olup olmadığı veya öğrenme güçlüğü olup olmadığı değerlendirilmelidir.

Anne babasının herhangi birinde dikkat eksikliği ve hiperaktivite durumu olan bir çocukta bu durum diğer yaşıtlarına göre daha sık olarak görülür.

Hiperaktif çocukların en önemli sorunlarından biri, okuldaki arkadaş grubundan dışlanması ve bu konuda arkadaşlarına uyum sağlayamadığı için okul içerisinde arkadaşsız kalmasıdır. Buna ek olarak okuldaki başarısızlıktan dolayı okul içerisinde “tembel”, “yaramaz”, “haşarı” gibi yakıştırmaların olmakta, ders başarısızlığı gibi durumlar çocuğun okul ile olan uyumunu ve ilişkilerini bozmaktadır. Özellikle bu konuda uygun yaklaşım sergilemeyen sabırsız öğretmenlerin olması ailenin ve öğretmenin beklentilerinin ders ve başarı konusunda yüksek olması çocuğun gerginliğini daha da artırmaktadır.

Hiperaktivite mutlaka tedavi edilmelidir. Tedavisiz kalan çocukların ileriki hayat aşamalarında karşılaştıkları sıkıntılar çok büyüktür. Bunlar; özgüven azalması, kendilerindeki kapasiteyi ortaya koyamama, ders başarısızlığı, okul ve öğretmen ilişkilerinin bozulması, anne baba ve aile ile ilişkilerin bozulması, arkadaş ilişkilerinin bozulması, sosyal aktivitelerin kısıtlanması, davranış problemleri (anne baba sözünü dinlememe, yalan söyleme, tutturma nöbetleri, kardeşine zarar verici davranışlar, okulda diğer çocuklara zarar verme, toplum kurallarına uymama, öğretmene karşı gelme okuldan kaçma gibi riskli davranışlar)görülebilir. madde kullanımı ve birlikte görülebilecek diğer psikiyatrik durumlar da (özel öğrenme güçlükleri, davranış bozukluğu, karşıt gelme bozukluğu, depresyon, madde bağımlılığı gibi) oluşabilmektedir. Bu yüzden hiperaktif çocuk mutlaka uzman tarafından yönlendirilmeli, ailesi de bu uzmanlarla birlikte çalışmalıdır.. Hiperaktivite tedavisinde ilaç kullanımı bu hastalığın gidişatı açısından önemli bir konudur. İlaç tedavisi olmadan terapi ve eğitim yeterli gelmemektedir.

HİPERAKTİVİTE VE DİKKAT EKSİKLİĞİ SORUNU OLAN ÇOCUKLARIN AİLELERİNE TAVSİYELER:

• Çocuğun özgüvenini zedelemek ve aradaki ilişkiyi bozmamak için anne ve babaların hiperaktif çocukları hakkında aşırı eleştiri, yargılama ve aşırı cezalandırmadan kaçınmaları gerekir.
• Hiperaktif çocukların aşırı hareketlilikten doğabilecek ev kazaları ve başka türlü kazalara karşı uyanık olmaları gerekir. Bu konuda çocuk ile konuşma ve uyarma, evde çocuk için kazaya neden olabilecek eşyaların düzenlenmesi faydalı olur.
• Okul öncesinden başlayarak hiperaktif çocuklar ile konuşurken mutlaka göz teması kurarak konuşmalı ve ona bir şey anlattığımızda mümkün olduğu kadar uzun süreli bizi dinlemesini sağlamalıyız.
• Okul öncesinden başlamak kaydı ile çocuğun ince motor becerileri artırılmaya çalışılmalıdır.
• Mümkün olduğu kadar anne babanın çocuk ile ilişkisi iyi olmalıdır, tam tersi durumda çocukta oluşan kaygı onun daha fazla problem davranış göstermesine sebep olur.
• Aile sınır koyma ve disiplin konusunda bilgilenmeli ve bu şekilde çocuğa müdahale etmelidir.
• Anne babanın birbiri ile tutarlı olması önemlidir.
• Hiperaktif çocukların yaptıkları hatalara karşı anne babaların sabırsız ve ani tepkiler vermemesi gerekir.
• Uygun davranışların ödüllendirilmesi çok önemli bir davranış tedavisidir.
• Anne babanın ayrı ayrı her gün için çocukla vakit geçirmesi önemlidir.
• Dikkati güçlendiren egzersizler küçük yaştan itibaren çocuğun dikkatinin artmasını sağlar.
• Teknoloji kullanımı konusunda dikkatli olunmalıdır.
• Ev içinde çocuklara uygun görev ve sorumluluklar vererek onların hem ait hissetme hem de kendine güven duyguları desteklenmelidir.
• Çok fazla kuralın olması, hemen her davranışı düzeltme yönünde baskı uygulanması sakıncalıdır.

Hiperaktif çocukların çok zeki olduğu düşünülür. Bu yanlış bir inanıştır.

Kısaca önemli olan hiperaktiviteyi küçük yaşta saptayıp tedavi yoluna gitmek gerekir. Tedavi edilmeyen hiperaktivite yaş ilerledikçe karşıt olma/karşıt gelme bozukluğuna, problem davranışlara dönüşür. Daha ileri yaşlarda sıkıntı ve baskı altındaki çocuk rahatlamak için madde kullanımına başvurabilir. Bu yüzden erken kararlı, sabırlı ve sevecen bir müdahale çocuk için çok önemlidir.

Hiperaktivitesi olmayan normal çocuğumuzu sürekli oturtup sakin tutmaya çalışmak çocukta davranış problemlerine yol açar. Çocuklar doğal olarak enerji doludurlar fakat var olan bu enerji doğru şekilde yönlendirilmelidir.  Bu yüzden çocukların hareket etmelerine, koşmasına, oynamasına izin vermek gereklidir. Apartman katlarında büyümek zorunda kalan çocukları televizyon ya da bilgisayar başına mahkûm etmektense bir spor aktivitesine yönlendirmek, çocuğu düzenli olarak parka, açık havaya, enerjisini atabileceği alanlara götürmek onun hem beden hem ruh sağlığını koruyacaktır.

NAZAN KESKİN

Çocuk ve Aile Danışmanı

KAYNAK: Doç Dr. Osman Abalı DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE